Мен кесибим боюнча тоолордо көп жүргөндүктөн, бул сүрөттөрдү алгач көргөндө ички дүйнөмдө бир кызыктай толкундоолор пайда болуп, ушул таштардын арасында олтуруп алып, таштарга сүрөт чегип жаткан байыркы адамдарды көрүп тургандай болдум эле. Ал жаш курак алда качан өтүп, чачты бубак баскан кезде ошол сүрөттөр жөнүндө коомчулукка билдирүүнү эп көрдүм. Ошол себептен, 2013-жылдын август айында атайы ат арытып, Бугулуу-Төр жайлоосуна чыгып барып, ал жердеги петроглифтерди ар бир ташка  бор менен номур коюп фотоаппарат менен сүрөткө тартып келгенмин.

Тилекке каршы, ошол байыркы сүрөттөр чегилген айрым таштарга биздин эле заманда кой багып чыккан малчылар өз ысымдарын чегип жаза коюп, жазууларды “кошмчалап” койгонго абдан кабатырландым.  Байыркы эстеликтерге аяр мамиле жасабасак, аларды жоготуп алуу ар күн сайын актуалдуу болуп кала берээри бышык.

Бүгүнкү күнгө чейин Чаткал өрөөнүнүн тарыхына кызыккан ар түрдүү кесиптеги, ар кандай курактагы адамдар менден ушул сүрөттөрдү сурашып, фотоаппаратымдын флешкасынан көчүрүп алышкан учурлар болгон. Бирок, алар бул сүрөттөрдү кандай максаттарда пайдаланышкандыгы мага чыны, белгисиз бойдон калды. Ошондуктан,Кыргызстандын тарыхын изилдеген тарыхчыларга, археологдорго жана филологдорго келечек илим үчүн изилдегенге материал катары кызыкчылык туудурат-деген ойдомун.

Кызыктуусу-ушул сүрөттөрдү чеккен адамдар алардын эмгектерин миңдеген жылдар бою сактай ала турган таш материалдарды жаңылбай тандай билгендигинде. Алардын тарткан ар бир сүрөттөрү ар кандай формадагы жана көлөмдөгү көгүш түстөгү катуу таштарга чегилген. Бул таш корумдар бир замандарда аска-зоонун урашынан пайда болгону көрүнүп турат. Жайгашкан жери-Чаткал районунун Чаткал айыл аймагындагы Курулуш айылынын түндүк тарабынан агып түшүп, Чаткал дарыясына куюп жаткан Чоң-Жарты-Суу сайынын төрүнөн орун алган. Тактап айтканда, деңиз деңгээлинен 3770  метр бийиктиктеги, Өзбекстанга чектеш жайгашкан Беш-Таш ашуусуна жакын Бугулуу-Төр жайлоосунда жайгашкан. Ташка чегилген сүрөттөрдүн көөнөрүп, эскирип, араң эле байкалышы же, көзгө көрүнүп тургандыгы эле бул сүрөттөрдүн бир канча кылымдар аралыгында тартылгандыгын айгинелеп тургансыйт. Бул жерде петроглифтер чегилген таштардын саны жүздөн ашуун болгону менен, сүрөттөрдүн саны көбүрөөк, себеби, айрым таштарда жалгыз гана сүрөт болсо, айрымдарында беш-ондон сүрөт тартылган. Сүрөттөрдө негизинен, тоо текелер, бугулар жана аңчылар чагылдырылган. Айрым таштарда иттер менен аңчылык кылуу учуру тартылса, айрым сүрөттөрдө аттар менен аңчылык кылып жүргөн көрүнүштөр тартылган.  Эң кызыктуусу жана таңгалыштуусу-айрым сүрөттөрдө куйруктуу же, үч буттуу адамдардын тартылганы. Мындай адамдардын сүрөттөрүн 2016-жылдын декабрь же, январь айында Орусиянын биринчи каналынан белгилүү алып баруучу Валдис Пельш Байкал көлүнүн айланасындагы аска таштардан таап, тартып алып, коомчулукка көрсөтүү менен, аларды –башка планетадан келген адамдарбы?….-деген деген жоромолун айтпады беле.

Дагы бир кызыгы-бул сүрөттөр топтомунда доңузга окшогон жаныбардын сүрөтү бар. Илбирстин башына окшогону да бар.бумерангга окшогон нерсенин сүрөту да кездешет. Кандай  болгон күндө да, бул сүрөттөр биздин жерге ислам дини таралганга чейинки доорлорго таандык деп ишенсек болот. Себеби, ислам дини доңуздун гана эмес, адамдын сүрөтүн тартканга да тыюу салат эмеспи.

Кыргызстанда аска таштарга чегилген сүрөттөр көп эле кездешээри белгилүү. Мис: “Кыргызстандын тарыхы: Урунттуу учурлар” (2012. Авт: Ө. Осмонов, А. Мырзакматова)   окуу китебинен  төмонкүдөй маалыматты ала алабыз:-“Саймалуу-Таштагы аска таштагы сүрөттөр (петроглифтер) коло дооруна таандык. Ал жерде 100000 ден ашуун сүрөт болгондуктан, ал жерди Саймалы-Таш сүрөт галереясы деп атап коюшкан. Бул дүйнөдөгү таш бетине чегилген эң чоң сүрөт галереясы  болуп эсептелет. Аз сандагы аскага тартылган сүрөттөр Сулайман тоосунан, Араван кыштагына жакын аскадан (Дулдул-Ата мазары), Чолпон-Ата шаарына жакын жерден, Кетмен-Төбө жана Алай өрөөндөрүнөн табылган. Бул сүрөттөр б.з.ч. 3 миң жылдан баштап, орто кылымдарга чейинки ташка чегилип келгендиги аныкталган.”

Эми, бул табылгаларга биздин Чаткал өрөөнүндөгү  аска таштарга чегилген сүрөттөрдүн эң ириси катары жогоруда аталган Бугулуу-Төрдөгү сүрөттөрдү  кошуп кетсек калыстык болоор.

Мен тарыхчы, археолог же, байыркы сүрөттөрдү окуп, чечмелеген адис окумуштуу эмесмин. Ошондукта, бул таштардагы байыркы жазууларга окшогон айрым чийме белгилер өзүнүн изилдөөчүлөрүн табат деген ишеничтемин.

Менин кесибим жаратылышты коргоочу болгондуктан, эми ошол өңүттөн ой толгоюн. Бул таштарга чегилген адамдар менен жапайы жаныбарлардын сүрөттөрү аркылуу байыркы ата-бабалар Адам менен Жаратылыштын өз ара байланышына, бири бирине болгон көз карандылыгына өтө терең маани берип, аны бизге осуят катары ушул сүрөттөр аркылуу калтырышканбы-деймин да.  Себеби, илим менен техника өнүгө элек ошол жашоосу катаал жана татаал замандарда адам баласы көбүнчө мергенчилик менен тирилик өтөгөнүн карт тарыхтан билебиз. Далай ачарчылыкта эти ач өлүмдөн, териси жаан-чачындан, сууктан сактаган кайберенди бабалар ыйык тутуп келишкен. Керек болсо аларга сыйынышып, өздөрүнө зарыл болгон учурда же, муктаждыкка жараша пайдаланышкан.

Жаратылышка ашыкча зыян келтирүүдөн сактанышып, бөөдө убалдан коркушкан. Азыркы замандагыдай курсак ток болуп турса да үйүн, офисин же, кафе, ресторанын кооздош үчүн мүйүздүү баштарын, терилерин, катырылган кебин мактануу үчүн кырып, жоюшкан эмес. Алар өлбөстүн оокаты үчүн аңуулоого чыгууга аргасыз болушкан. Ошол мезгилде кайберендер менен жанаша жашашып,  тоо арасында, аска таш аралап көчүп-конуп жашап жүрүшкөн. Болбосо, бийиктиги деңиз деңгээлинен 3770 метр бийиктиктеги Бугулуу-Төрдө таштарга сүрөт чегип аларга не күч келди дейсиң. Алар кайберендерди бир күндүк оокат үчүн кырып-жойбой,  келечек урпактары үчүн көбөйүшүнө кызыкдар болушкан. Аша чапканды табият атактуу  Кожожаш мергенди жазалагандай жазалаарын кийинки урпактарга эскертишкен.  Ошол түшүнүктөн, ошол өңүттөн тирлик улантышкан. Бизге да ошондой керээз-мурас калтырышкан. Өзү олтурган бутакты кыйган кемакылдай болбой, өзүбүз жашаган чөйрөнү сактай билели жана  кийинки муундарга мураска калтыралы.

Таласбаев Рыскулбек Көчөрбаевич, Чаткал районунун аңчылык мекемесинин башчысы

Үстүбүздөгү март айында район борбору Каныш— Кыя айылындагы балдардын музыкалык мектебинде комуз сабагы боюнча он күндүк декада өтүүдө.  Бул тууралуу комуз ийриминин мугалими, белгилүү музыкант Атакан Сатылганов билдирди. Ал— бүгүнкү күндө, комуз ийриминдеги үч класста жалпы он беш окуучу комузда ойноону үйрөнүшүүдө— дейт.

Белгилей кетсек, Атакан Сатылганов район мектептеринде отуз жылдан бери музыкадан сабак берип келүүдө. Андан бир кезде окуган Асан Жакыпбеков, белгилүү  «Таалай элеси » эстрадалык тобунун мурдагы мүчөсү Жеңишгүл Сатылганова, Аймен Акылбекова сыяктуу окуучулары кыргыз шоу дүйнөсүнө аралашып,  республика калкына аздыр— көптүр белгилүү болуп келишүүдө. — Азыркы окуп жаткан окуучулар арасында да идиректүүлөрү арбын. Буюрса, булардан келечекте кыргызга белгилүү өнөр адамдары чыгат деген үмүтүм зор— дейт Атакан Сатылганов.

Бүгүн, район борбору Каныш— Кыя айылындагы Ч. Айтматов атындагы райондук маданият үйүндө быйылкы «Ыйман, адеп жана маданият жылына » карата КР. Билим берүү жана илим министрлиги жана КР. Коргоо иштери боюнча департаменти тарабынан жарыланган республикалык «Жоокер ыры » кароо— сынагына карата райондук тандоо сынагы болду.

Аталган сынакка райондон жети мектептен таланттуу окуучулар катышып,   программага ылайык, патриоттук духтагы обондуу жана көркөм ырлардан аткарышып, өз өнөрлөрүн көргөзүштү.

Соңунда, калыстардын чечими менен 1-орунга С. Байдөөлөтов орто мектебинин, 2-орунга Т. Жаналиев орто мектебинин ал эми, 3- орунга Исмаил уулу Матиш орто мектебинин командалары ээ болушту.

Эми, жеңүүчүлөрдөн тандалган таланттуулар облустук тандоого барышмакчы.

Кароо— сынак райондук жетекчиликтин буйругуна ылайык, райондук билим берүү бөлүмү жана райондук аскердик комиссариаты тарабынан уюштурулуп, өткөрүлдү.

М. Эшназаров

7-март күнү Чаткал районунун борбору Каныш— Кыя айылындагы Ч. Айтматов атындагы маданият үйүндө райондук мамлекеттик администрация, райондук маданият бөлүмү жана райондук жаштар кеңешинин уюштуруусу менен «Чаткал периси— 2017 » кароо— сынагы болду.

Кароо— сынакка райондогу  мектептердин жогорку класстарында окуган тогуз кыз катышып, өз өнөрлөрүн көргөзүшүп, биринчиликке ат салышышты. Мында, алгач катышуучулар кызыл килемди басып өтүшүп, маданият үйүнө киришкен соң, зал толгон көрүүчүлөрдүн назарына ыр, бий жана өз өнөрүн көргөзүү номерлерин тартуулашып, калыстардын сынынан өтүштү.

Соңунда, бардык жагынан төп келген катышуучу катары Каныш— Кыя айылындагы С. Байдөөлөтов орто мектебинин 9-классынын окуучусу Нуржамал Кеңешбекова 1-орунга ээ болуп,  «Чаткал периси— 2017 » кароо— сынагынын таажысын кийди. 2- орун Каныш— Кыя айылындагы А. Баймырзаев орто мектебинин 10-классынын окуучусу Сезимай Курманбековага ыйгарылды. Ал эми, 3-орун Айгыр— Жал айылындагы Исмаил уулу Матиш атындагы орто мектебинин 11-классынын окуучусу Эрнис кызы Таңнурага берилди.

Кароо— сынактын каржылык маселеси Каныш— Кыя айыл аймагы тарабынан чечилип берилди.